Le maschere italiane – włoskie maski

Zbliżają się ostatki, ostatnie dni karnawału, podczas których królują różne zabawy, pochody, przepyszne wypieki i przede wszystkim maskarady. Skąd wywodzi się tradycja masek i przebrań?

Karnawałowe maski nie powstały z okazji tego święta, lecz jako prawdziwe postacie w sztukach teatralnych. Maski mają pochodzenie sakralne i prawie zawsze były używane w kontekstach związanych z magią czy ze światem fantastycznym. Od zawsze wiązały się one z teatrem i sztuką: w teatrze greckim początkowo przypominały wyglądem zwierzęta, a dopiero z czasem zostały głównym elementem stroju aktorów. Zakrywały prawie całkowicie twarz czy nawet głowę danego aktora, którego głos było słychać poprzez otwór mający za zadanie amplifikować dźwięk. W średniowieczu używali ich głównie błaźni, ale dopiero w ludowej komedii (tzw. commedia dell’arte) maski stały się symbolem konkretnych postaci, które występowały w różnych sztukach teatralnych.

 

COMMEDIA DELL’ARTE – KOMEDIA LUDOWA

Commedia dell’arte – komedia ludowa – to gatunek teatralny, który powstał we Włoszech na początku XVI wieku i który potem rozprzestrzenił się na resztę Europy znany jako commedia italiana – włoska komedia.

Commedia dell’arte wywodzi się z tradycji błaznów i akrobatów występujących na średniowiecznych dworach, którzy ożywiali każdą uroczystość, święto czy właśnie karnawał farsami, żartami lub poprzez zwykły śmieszny ubiór, wymowę i sposób poruszania się. Komedia ludowa znacznie różniła się jednak od tradycyjnego teatru i od teatru, jaki znamy dziś. Charakteryzowała się innowacyjnym sposobem inscenizacji w porównaniu z metodami stosowanymi w przeszłości.

Pierwszym nowym elementem było porzucenie jakichkolwiek scenariuszy: struktura wszystkich komedii opierała się na specyficznych, ustalonych z góry wzorach, które nigdy nie zawierały żadnych kwestii bądź dialogów. Elementy te zostały pozostawione wyobraźni aktorów, ale nie kompletnej improwizacji z ich strony. Aktor miał znacząca rolę w stworzeniu dialogów, ale i tak musiał odwoływać się do pisemnych zbiorów, canovacci, które zawierały próbki żartów, kwestii, przemówień moralnych, monologów, żeby potem móc wybrać te wzory, które były najbardziej adekwatne do danej sztuki.

W średniowieczu słowo „sztuka” odnosiło się do wykonywanej pracy (w języku włoskim słowo „sztuka” – arte – znaczy zarówno „arcydzieło”, jak i „wykonywany zawód”). W średniowieczu komedie ludowej były wystawiane już przez profesjonalistów –  aktorstwo bowiem zostało uznane za prawdziwy zawód. Aktorzy nie utrzymywali się ze wsparcia arystokratów, to publiczność płaciła za oglądniecie pokazów.

Commedia dell’arte to sztuki, których efekt komiczny polegał na wulgarności, co było sprzeczne z ideą sztuk wystawianych na dworach – opierających się na scenariuszu, inspirowanych życiem arystokratów i odnoszących się do greckiego i łacińskiego klasycyzmu. Sama komedia ludowa odwoływała się nieco do teatralnej tradycji Plauta i Terencjusza, odtwarzając po części scenariusze i schematy narracyjne: zazwyczaj scenografia opierała się na zewnętrznych sceneriach, na których tle ruszały się stylizowane postacie, odtworzone z komedii łacińskiej. Postacie w komedii ludowej były bardziej określone i występowały w każdej sztuce w unikatowy sposób, umożliwiając aktorom skupienie się na danej postaci, żeby jak najlepiej nad nią pracować i się w nią wczuć.

Właśnie w ten sposób powstały maski, które odnosiły się do ustalonych wzorów, np. zakochani młodzi, srodzy staruszkowie, sprytni słudzy. Każda maska charakteryzowała się dość nietuzinkowym imieniem, które miało odzwierciedlić daną osobowość postaci. Każda postać miała również własne specyficzne umiejętności fizyczne – także aktorzy, którzy potem mieli się wcielać w różne role, musieli być w doskonałej formie, aby móc skakać, biegać, wspinać się czy też wykonywać niebezpieczne figury akrobatyczne. Co więcej, każdy aktor podejmując się przygotowań do danej roli, automatycznie zostawał tą postacią na całe życie, wcielając się w nią do tego stopnia, że nawet w prawdziwym życiu na co dzień przyjmował imię postaci.

Jednym z państw, w których commedia dell’arte odniosła największy sukces, jest Francja. Pomiędzy XVII a XVIII wiekiem włoscy aktorzy zaczęli podróżować właśnie do tego kraju i często zamieszkiwali tam na długo, tworząc prawdziwą kulturową kolonię w Paryżu i wpływając na środowisko kulturowe.

 

MASKI

Samych masek jest sporo, te najbardziej znane stały się maskami regionalnymi. Maski, na których opierała się głównie ludowa komedia to: il Magnifico (wspaniały), Doktor, pierwszy i drugi Zanni.

Il Magnifico i Doktor są zazwyczaj znani jako starcy i – współdzieląc podobne cechy – obaj są skazani na wpadanie w różne niezręczne sytuacje i pokazywanie się w nich z najgorszej strony.

• Pantalone (il Magnifico) to maska pochodząca z Wenecji inspirowana postacią łatwowiernego rozpustnika z teatru klasycznego. Zwykle przedstawiany jako starzec, jest kupcem, który wierzy jedynie w handel i pieniądze. Jest bardzo skąpy, marudny, nieufny, łobuzerski i zarozumiały, ale zależy mu na tym, aby wszyscy mieli go za autorytarnego, jednak bardzo łatwo daje się naciągnąć córkom i żonie. Często wsadza nos w nieswoje sprawy, głównie wchodzi w konflikty z młodszymi od siebie, aby podbić serce młodych pań i często wychodzi z nich cało tylko dlatego, że wykorzystuje pieniądze, które chowa w małym woreczku i nosi przy sobie. Postać ma przedstawiać marudnego i upartego starca. Przedstawia również duszę handlu, która właśnie rozprzestrzeniała się wśród weneckich arystokratów. Chodzi ubrany w czerwoną koszulę z białym kołnierzykiem i czerwone rajstopy, do tego nosi czarną pelerynę. Na twarzy ma maskę, pasek w talii i przylegający czepek, który zlewa się z maską. Na stopy zakłada pantofle albo kapcie.

 

 

 

• Dottor Balanzone jest maską z Bolonii, która najprawdopodobniej jest inspirowana duchem studenckim uniwersytetu w Bolonii. Charakterystyczną cechą fizyczną tej postaci jest nadwaga. Jej komiczność polega na równowadze i ciężkości postaci. Zwykle przedstawiany jako adwokat lub lekarz, Dottor Balanzone wypowiada się na temat przedmiotów ścisłych i humanistycznych, często mówiąc za dużo, bezładnie i gubiąc się do tego stopnia we własnych słowach, że nawet nie zwraca uwagi na wypowiedziane brednie. Wymądrza się i marudzi podobnie jak Pantalone, do tego jest zarozumiały, niesamowicie dumny, ale też bystry i uczony. Ubrany całkowicie na czarno: na głowie nosi czarny kapelusz z szerokim rondem, ubrany jest w czarną i długą togę, ma na sobie również kamizelkę i czarne spodnie. Kołnierz i mankiety są zrobione z białej koronki; nosi białe rajstopy i czarne buty na obcasie, a pod ręką zawsze trzyma książkę, krótka dopełnia wygląd postaci.

 

• Zanni to byli to słudzy-głupcy, którzy zawsze mają wpaść na jakiś śmieszny pomysł lub żartować i którzy są niesamowitymi leniami. Zazwyczaj prości i ignoranci przyjeżdżają ze wsi, aby pracować jako służący w miastach. Te maski pojawiały się już zanim powstała commedia dell’arte, ale w zwykłych śmiesznych dialogach, pantomimach i akrobacjach. Pierwszy Zanni jest przebiegły, drugi jest głupi, ale czasami z tych dwóch cech powstawał jeden, który był za razem sprytnym i głupiutkim przedrzeźniaczem. Wśród nich: Arlecchino, Brighella, Gianduja, Meneghino, Mezzetino, Pulcinella, Scapino, Tartaglia, Trappolino e Beltrame, Truffaldino.

• Brighella (pierwszy Zanni) to maska, która pochodzi z Lombardii. Zazwyczaj pracuje jako służba, ale występuje też jako kucharz i bywa również złodziejem. Z zasady kłótliwy, stąd nazwa („briga” to po włosku kłótnia), oszust, gadatliwy i bezczelny. Przystosowuje się do każdej pracy, łajdak, przebiegły, żądny przygód, dwulicowy, bez skrupułów. Przyćmiony przez Arlecchina, ponieważ kolorowa maska zdobywa swoją sympatią serca publiczności. Postać ubrana jest w liberię, która odróżnia go od reszty służby: białe spodnie i koszula w zielone paski, zazwyczaj nosi białą pelerynę, również tę w zielone paski, biały czepek na głowie i półmaskę na twarzy.

 

 

 

 

 

 

• Arlecchino (drugi Zanni) to najbardziej znana ze wszystkich masek, pochodząca z Bergamo, jak Brighella. Prawdopodobnie inspirowana demonem Harlequin z tradycji francuskich średniowiecznych baśni, stąd pewnie charakterystyczna czarna półmaska o demonicznych rysach. Postać jest znana przez swoje kolorowe ubranie, a najpopularniejsza wersja tego, skąd strój pochodzi, jest taka, że przyjaciele z okazji karnawału podarowali Arlecchinowi resztki z ich strojów. Niektórzy uważają, że to jego matka uszyła mu strój z różnych tkanin, a inna wersja głosi, że Arlecchino dostawał resztki podartych ubrań bardzo skąpego szlachcica, któremu służył. Z charakteru ekstrawagancki, rozpustnik, leniwy, głupiutki, łotr, kłamca, kanciarz, łatwowierny, a zarazem sprytny, odważny, zwinny, gadatliwy, energiczny i sympatyczny. Często w konflikcie z własnym panem i przejęty, czy posiada wystarczająco pieniędzy, żeby czasami nie zabrakło mu na jedzenie. Z czasem połatane kalesony stały się prawdziwym wielobarwnym strojem ze wzorem w romby, złożonym z krótkiej kurtki i obcisłych spodni. Arlecchino nosi przy sobie drewniany kij batocio, a na głowie – biały beret.

 

 

 

 

• Gianduja to maska pochodząca z Turynu, od turyńskiego powiedzenia „Gioan d’la douja”, co znaczy „Giovanni od kufla”. Ta postać lubi dobre wino i ogólnie przepada za dobrym jedzeniem i dobrym towarzystwem. Pierwotna wersja tej maski miała nazywać się Gerolamo, ale komicy uznali, że może kojarzyć się z Gerolamo Bonaparte, krewnym cesarza. Gianduja został symbolem patriotyzmu podczas wojen o niepodległość. Jest uparty i podejrzliwy, ale jest także rozsądnym i odważnym dżentelmenem. Na głowie nosi zazwyczaj trójróg, perukę ułożoną w kitkę. Na szyi nosi zieloną kokardę, jego brązowe ubranie ma bordowe dekoracje. Nosi żółtą kamizelkę i czerwone rajstopy oraz czarne buty.

 

 

 

 

• Pulcinella to najstarsza z masek, pochodzi z Neapolu. Prawdopodobnie jego imię pochodzi od słowa „pisklę” w neapolitańskim dialekcie „pulciniello”, stad charakterystyczny haczykowaty nos i przenikliwy głos. Zwykle jest przedstawiany z dwoma garbami. Pulcinella przedstawia wady i cnoty neapolitańskiej burżuazji: jest zazwyczaj smutny, zarazem głupiutki i mądry, leniwy, jest egoistą, a zarazem dobrą osobą. Lubi dużo jeść i pić i ma optymistyczne nastawienie, jest akrobatą i często gestykuluje. Chodzi ubrany w białą koszulę wiązana w pasie i białe spodnie; na głowie nosi dużą białą czapkę a na twarzy czarną maskę, która podkreśla rysy twarzy.

 

Inne maski to:

 

• Kapitanowie, czyli wojskowy, który się przechwala i bywa tyranem tylko dlatego, że nosi przy sobie broń i ma na sobie mundur. Nieustannie opowiada o swoich nieistniejących przygodach, zwłaszcza gdy ma zamiar poderwać jakąś ładną kobietę. Najbardziej znani kapitanowie to Spaventa, Matamoros, Spezzaferro, Fracassa.

• Capitan Spaventa to jedna z najstarszych masek ludowej komedii. Pochodzi z Ligurii. Chwalipięta, próżny, lekkomyślny szermierz, który przy każdym konflikcie, głównie z Zannim, sięga po rapier. Często opowiada nieproszony o własnych nieistniejących przygodach, używając przy tym dużo słów wziętych z hiszpańskiego, gdyż postać miała nawiązywać – być wręcz parodią – Hiszpanów, którzy najechali wtedy na Włochy. Postać jest ubrana w strój w czerwone lub pomarańczowe albo żółte paski, nosi kapelusz z szerokim rondem ozdobiony piórami. Na nogach nosi kozaki, a przy pasie trzyma rapier, który ciągnie głośno za sobą.

 

• Zagna to służki, które chodzą wraz z Zannim. Zazwyczaj są to złośliwe, mądre, sprytne dziewczęta, psotne, zwłaszcza ze starcami. Zwykle plotkują i mówią to, co myślą. Wśród nich są Franceschina, Corallina i Colombina.

 

 

 

• Colombina to jedyna żeńska maska, która wyróżnia się wśród licznych męskich masek. Pochodzi z Wenecji. Podobnie jak Capitan Spaventa, jest jedną z najstarszych masek. Ze zwykłej służki stała się wspólniczką własnej pani, zainteresowaną jej domowymi i miłosnymi wybiegami. Colombina często jest przedstawiana jako kochanka czy nawet żona Arlecchina. W niektórych wersjach nazywa się Arlecchina i wtedy nosi podobny kolorowy strój zrobiony ze skrawków materiałów. Jest bardzo przywiązana do Rosaury – pani, której służy – i jest dla niej gotowa wymyślić każdego rodzaju kłamstwo. Z marudnymi starcami nie dogaduje się i jest gotowa ich uderzyć, jeśli tylko spróbują ją zirytować bądź nie okażą jej szacunku. Jest przebiegłą, sprytną, beztroską kłamczuchą, która lubi plotkować i która jest czarująca, porywająca, sympatyczna, psotna i gadatliwa. Na głowie nosi czepek i zazwyczaj chodzi ubrana w sukienkę w kwiaty, czerwone rajstopy i buciki na obcasie.

 

• Zakochani, choć nie powstają jako specyficzne postacie teatralne, są bardzo przydatni podczas rozwijania intryg. Często przypominają postacie literackie, prezentują się dostojnie i nie zakładają nigdy masek: panowie Cinzio, Fabrizio, Leandro, Orazio, Valerio, Lelio, Florindo i panie Angelica, Ardelia, Aurelia, Flaminia, Isabella, Lucilia, Lavinia, Rosaura, Giacometta, Ricciulina.

 

Inne maski, już nie aż tak bardzo uznane, jak te wymienione powyżej, to notariusze, lekarze, marynarze, handlarze, prości chłopi, słudzy, naciągacze, policjanci i szaleni.

 

Najpopularniejsze maski podzielone na regiony:

 

• Veneto: Pantalone, Colombina, Rosaura, Fracanapa
• Lombardia: Arlecchino, Brighella, Meneghino, Gioppino
• Piemont: Gianduja
• Liguria: Capitan Spaventa
• Toskania: Cassandro, Stenterello, Buriamacco
• Umbria: Nasocorto, Nasoacciaccato, Chicchirichella, Rosalinda
• Lacjum: Rugantino, Meo Patacca
• Kampania: Pulcinella, Tartaglia, Scaramuccia, Coviello
• Sycylia: Beppe Nappa
• Kalabria: Giangurgolo
• Apulia: Farinella
• Abruzja: Frappiglia, Patanello
• Marche: Mosciolino
• Emilia Romania: Dottor Balanzone, Sandrone, Fagiolino

 

Jak już wcześniej wspomniałam, masek jest o wiele więcej i każda z nich wiąże się z niesamowitymi i często śmiesznymi przygodami, których – według mnie – warto poszukać, żeby się trochę pośmiać.

To jak, zaciekawiłam was?

Martina Chmielewska

 

 

 

 

Źródło: http://www.vastospa.it/html/tradizione/trad_carn_it_commedia.htm?fbclid=IwAR2emvwQKDeaWzzNhazqxe0sE35_-9ECbrXHrA-oYFbfc0VDcgCHw4Rxr0c

Wszystkie obrazki zostały wzięte z ksiąg napisanych i ilustrowanych przez Maurice’a Sanda.

---

Lubisz portal polonijny POLONIA TO MY? Dziękujemy!
Polub też nasz fanpage na Facebooku i udostępnij posty.
Powiedz o nas znajomym; jesteśmy też na Instagramie!

---